Post wielkanocny nazywany jest wielkim, ponieważ poprzedza uroczyste obchody Wielkanocy. Obecnie wielki post wielkanocny trwa pełne sześć tygodni, a niekiedy nieco dłużej, i jak wszystkie chrześcijańskie posty ma znaczenie oczyszczające.

Zapowiedzią nowego, wiosennego cyklu obrzędowego, jest środa popielcowa – pierwszy dzień wielkiego postu wielkanocnego.

W Polsce dzień ten nazywamy także wstępną środą (ponieważ jest pierwszym dniem Wielkiego Postu, poprzedzającego Wielkanoc, a więc i “wstępem” do uroczystości wielkopostnych i wielkanocnych) albo Popielcem. We wszystkich kościołach bowiem, podczas nabożeństw, posypuje się głowy wiernych popiołem z ubiegłorocznych palm wielkanocnych. Księża sypiąc popiół na głowy przypominają wszystkim o śmierci, przemijaniu i znikomości rzeczy ziemskich słowami: “Pamiętaj człowieku, że z prochu powstałeś i w proch się obrócisz”.

Obrzędy kościelne środy popielcowej wyznaczały też nieodwołalnie koniec zabaw zapustnych, ale jeszcze na początku XX w. zabawy, psoty i niektóre zwyczaje zapustne np. przyczepianie klocka – kłody, szkieletu, śledzia dziewczętom, które w zapusty nie wyszły za mąż, trwały jeszcze przez znaczną część dnia. Środa popielcowa bywała dniem, w którym ścierały się karnawałowe uciechy i wielkopostna powaga.

Powoli jednak zapadała cisza i powaga. Gospodynie myły i starannie wyparzały wszystkie naczynia, aby nie pozostał w nich nawet ślad tłuszczu i smak mięsa.

W czasie Wielkiego Postu jedzono niewiele. Podstawowym pożywieniem był postny żur. Przygotowywano potrawy z kiszonej kapusty, ziemniaków, kaszy, okraszone olejem lnianym. Gotowano zupy z suszonych owoców: gruszek, jabłek, śliwek. Chętnie też spożywano ryby. Tylko w niedzielę pozwalano sobie na trochę lepsze i obfitsze jadło.

Piosenki o żurze zanotowane w XIX w. Przez Oskara Kolberga:

                                                                   “Wstępna Środa następuje

                                                                    Kuchareczka żur gotuje…

                                                                    A cóż tam na przypiecku pieca tąpa?

                                                                   Wstępna Środa żurowi uprząta…” 

Podczas Wielkiego Postu wiele osób rezygnowało z picia alkoholu i palenia tytoniu. Niedozwolona była muzyka, ustawały śpiewy, wszelkie zabawy, spotkania i poczęstunki, a młodzież i dzieci karcono za głośniejsze śmiechy i krzyki. Zastępowały je wspólnie odmawiane modlitwy, wspólna lektura pobożnych książek. Wszystkim tym rygorom ludzie poddawali się bez protestu, z wielką skwapliwością oddając się wielkopostnym praktykom.

Źródła:

B. Ogrodowska, “Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne”, Warszawa 2005

J. Kamocki, J. Kubiena, “Polski rok obrzędowy”, Kraków 2008.